อุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

[15] กณฺณสุขโต หทยงฺคมโตติ วจนเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อนตฺตุกฺกํสนโตติอาทิ ปุคฺคลวเสน, กณฺณสุขโตติ โสตินฺทฺริยํ สนฺธายฯ อาปาถารมณียโตติ ญาณาปาถารมณียโตฯ สยเมว เหฏฺฐามุขชาตํ วา, มคฺโค ปน อโสโก โหติฯ ตทา หิ โสโก ปหียมาโนฯ จริยาทิอนุกูลโต อปฺปฏิกูลํฯ ‘‘มธุรมิม’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘ธมฺมมิม’’นฺติ วจนํ อธิกํ วิย ทิสฺสติฯ ตสฺมา ‘‘ราควิราคมิม’’นฺติ เอวํ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา ปุน ปิณฺเฑตฺวา ธมฺมมิมํ อุเปหีติ โยเชตพฺพํ, ‘‘ธมฺมเมว สรณตฺถมุเปหี’’ติ ปฐนฺติ กิราติ ทีเปติฯ สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาสํ ทุคฺคติํ ปริกฺกิเลสํ ทุกฺขํ หิํสตีติ รตนตฺตยํ สรณํ นามฯ ตปฺปสาทตคฺครุตาทีหิ วิหตกิเลโส ตปฺปรายนตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท สรณคมนํฯ ตํสมงฺคีสตฺโต สรณํ คจฺฉติฯ ปเภเทน ปน ทุวิธํ สรณคมนํ โลกุตฺตรํ โลกิยนฺติฯ ตตฺถ โลกุตฺตรํ ทิฏฺฐสจฺจานํ มคฺคกฺขเณ สรณคมนุปกฺกิเลสสมุจฺเฉเทน นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา กิจฺจโต สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌติฯ โลกิยํ ปุถุชฺชนานํ สรณคมนุปกฺกิเลสํ ตทงฺควิกฺขมฺภเนน อารมฺมณโต พุทฺธาทิคุณารมฺมณํ หุตฺวา อิชฺฌติฯ ตํ อตฺถโต รตนตฺตเย สทฺธาปฏิลาโภ สทฺธามูลิกา จ สมฺมาทิฏฺฐิฯ โลกุตฺตรสฺส จตฺตาริ สามญฺญผลานิ วิปากผลํ, สพฺพทุกฺขกฺขโย อานิสํสผลํฯ ‘‘โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ…เป.… สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ (ธ. ป. 190-192) หิ วุตฺตํฯ โลกิยสฺส ภวโภคสมฺปทาฯ ‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส’’ติ (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37) หิ วุตฺตํฯ โลกิยสรณคมนํ ตีสุ วตฺถูสุ อญฺญาณสํสยมิจฺฉาญาณาทีหิ สํกิลิสฺสติ, น มหาชุติกํ โหติ, น มหาวิปฺผารํฯ โลกุตฺตรสฺส นตฺถิ สํกิเลโสฯ โลกิยสฺส สาวชฺโช อนวชฺโชติ ทุวิโธ เภโทฯ ตตฺถ อญฺญสตฺถาราทีสุ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีหิ สาวชฺโช โหติ, โส อนิฏฺฐผโลฯ อนวชฺโช กาลกิริยาย, โส อวิปากตฺตา อผโลฯ โลกุตฺตรสฺส เนวตฺถิ เภโทฯ ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก อญฺญํ สตฺถารํ น อุทฺทิสติฯ โย โกจิ สรณคโต คหฏฺโฐ อุปาสโกฯ รตนตฺตยอุปาสนโต อุปาสโกฯ

ปญฺจ เวรมณิโย สีลํฯ สตฺถสตฺตมํสมชฺชวิสวาณิชฺชารหิตํ ธมฺเมน ชีวิกํ อาชีโวฯ วุตฺตสีลาชีววิปตฺติ วิปตฺติ นามฯ วิปรีตา สมฺปตฺติฯ

[16] ลจฺฉาม นุ โขติ ทุคฺคเต สนฺธาย วุตฺตํฯ สกฺขิสฺสาม นุโข โนติ สมิทฺเธ สนฺธายฯ ตตฺถ เวรญฺชายํฯ ปคฺคยฺหตีติ ปตฺตํ ปคฺคโห, เตน ปคฺคเหน ปตฺเตนาติ อตฺโถฯ สมาทาเยวาติ นิทสฺสนํฯ น จ วฏฺฏตีติ ปุน ปากํ กิญฺจาปิ วฏฺฏติ, ตถาปิ น สุฏฺฐุ ปกฺกตฺตา วุตฺตํ, ‘‘อุตฺตณฺฑุลภตฺตํ ลภิตฺวาปิ ปิเธตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อฏฺฐกถาวจนญฺเจตฺถ สาธกํฯ ‘‘สาวกานํ วา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ อิมินา วจเนน อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ สนฺธาย ‘‘ปจฺฉา สีล’’นฺติ วุตฺตํฯ อุปาลิตฺเถโรปิ ตํ ตํ วตฺถุํ ปฏิจฺจ ภควตา พหูนิ สิกฺขาปทานิ ปญฺญตฺตานิ อตฺถีติ ทีเปติฯ ยทิ เอวํ เวรญฺชายํ ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล’’ติ วจนํ น สเมตีติ เจ? น, ตโต ปุพฺเพ สิกฺขาปทาภาวปฺปสงฺคโตฯ เถโร ปน ปญฺญตฺตานิ ฐเปตฺวา อิทานิ ปญฺญเปตพฺพานิ ปาติโมกฺขุทฺเทสปฺปโหนกานิ สนฺธายาหฯ ภควาปิ ‘‘น ตาว สาริปุตฺต สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตี’’ติ ภทฺทาลิสุตฺเต (ม. นิ. 2.134; อาทโย) วิย เอกจฺเจสุ ปญฺญตฺเตสุปิ ตโต ปรํ ปญฺญเปตพฺพานิ สนฺธายาหฯ อิเธว อฏฺฐกถายํ ‘‘สามมฺปิ ปจนํ สมณสารุปฺปํ น โหติ น จ วฏฺฏตี’’ติ วจนญฺจ, ตถา ‘‘รตฺติจฺเฉโท วา วสฺสจฺเฉโท วา’’ติอาทิวจนานิ จ อตฺถิฯ อญฺญถา ‘‘ทฺวีหากาเรหิ พุทฺธา ภควนฺโต ภิกฺขู ปฏิปุจฺฉนฺตี’’ติ อิเธเวทํ ปาฬิฐปนํ วิรุชฺฌตีติ อาจริเยน วิจาริตํ, ตํ สุนฺทรํ ปุพฺเพปิ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสมฺภวโตฯ กินฺตุ อิธ ปาฬิฐปนวิโรธวิจารณา ปน นิปฺปโยชนา วิย มม ทิสฺสติฯ กสฺมา? อุปาลิตฺเถเรน สงฺคีติกาเล วุตฺตปาฐตฺตาฯ รตฺติจฺเฉโทติ สตฺตาหกิจฺจํ สนฺธาย วุตฺโตฯ ‘‘สตฺตาหกรณีเยน คนฺตฺวา รตฺติจฺเฉโท วา วสฺสจฺเฉโท วา เอกภิกฺขุนาปิ น กโต’’ติ วุตฺตํ กิร มหาอฏฺฐกถายํ, ตสฺมา วสฺสจฺเฉทสฺส การเณ สติ สตฺตาหกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏตีติ เอเกฯ วินยธรา ปน นิจฺฉนฺติ, ตสฺมา อฏฺฐกถาธิปฺปาโย วีมํสิตพฺโพ, อิมาย เวรญฺชายํ อปฺปิจฺฉตาทิปฏิปทาย ปสนฺนาฯ สาลีนํ วิกติ สาลิวิกติฯ

[17-8] อุปปนฺนผโลติ พหุผโลฯ ‘‘ขุทฺทํ มธุ’’นฺติ ปาโฐฯ

เถรํ สีหนาทํ นทาเปตุํ ปุจฺฉีติ อิมินา อาจริโย ยํ ปุพฺเพ อาณาย ฐิตานํ สาวกานํ มหานุภาวตาทสฺสนํ ‘‘เวรญฺชายํ นิวาสปฺปโยชน’’นฺติ อมฺเหหิ วุตฺตํ, ตํ สมฺปาเทติ, ราชคเห เวรญฺชายญฺจาติ อุภยตฺถ วิตกฺกุปฺปาเท เอกโต ปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ กาลํ สนฺธาย จิรํ, ฐิติํ สนฺธาย จิราติ วิคฺคโหฯ

กามํ หิโนติ อตฺตโน ผลนิพฺพตฺติยา สหายํ คจฺฉตีติ กตฺตริ เหตุ, ตถาปิ อิธ เตน กรณภูเตน ตสฺส ผลํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุฯ ตถา ฆฏนฺติ เตนาติ ฆโฏฯ กิลาสุโนติ ปโยชนาภาเวน อวาวฏาฯ อพฺโพกิณฺณานิ วิสภาเคหิฯ อาคามินิยา อนาคเตติ อตฺโถฯ อิเมสํเยว โนติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพพุทฺธานํ หี’’ติ วุตฺตํฯ ยาวสาสนปริยนฺตาติ ยาว พุทฺธา ธรนฺติ, ตาวาติ อตฺโถฯ ขตฺติยพฺราหฺมณาว อุจฺจา, ตตฺถาปิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุจฺจนีจอุฬารุฬารโภคา’’ติฯ ‘‘มนสิ กตฺวา’’ติปิ ปาโฐฯ อุปสมฺปาทฺยอุปสมฺปาทฺยอิจฺเจตํ ทฺวยํ มาคเธ ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ วุจฺจติฯ อนุปาทายาติ อารมฺมณกรณวเสน อคฺคเหตฺวาฯ อาสเวหีติ กตฺตริ ตติยาวิภตฺติฯ จิตฺตานีติ ปจฺจตฺตพหุวจนํฯ วิมุจฺจิํสูติ กมฺมการเกฯ วิโมจิตานีติ อธิปฺปาโยติ อาจริโยฯ อาสเวหีติ ปทญฺจ ปจฺจตฺเต กรณวจนํ กตฺวา คณฺฐิปเท อตฺโถ ปกาสิโตฯ ยทิ อริยมคฺเคน นิรุทฺธานํ อาสวานํ วเสน อนาสวตา, โลเก จิตฺตานิปิ อนาสวา สิยุํฯ น หิ นิรุทฺธานิ จิตฺตานิ อารมฺมณานิ กโรนฺตีติ ตานิ อนิรุทฺธาสววเสน สาสวานีติ เจฯ โสตาปนฺนสฺส มคฺคจิตฺตํ อุปริมคฺควชฺฌาสววเสน สาสวํ, อวสิฏฺฐาสวสมุจฺฉินฺทนานุภาวตฺตา ผลานิ สาสวานิ สิยุนฺติ? น, อาสวสมุจฺฉินฺทนานุภาวาคตผลตฺตาฯ ภิํสนสฺส กรณํ ภิํสนกตํ, ตสฺมิํ ภิํสนกตสฺมิํ, ภิํสนกิริยายาติ อตฺโถฯ อิตฺถิลิงฺคํ วิปลฺลาสํ กตฺวา นปุํสกลิงฺคํ, ปุริสลิงฺคํ วา กตฺวาฯ นิมิตฺตตฺเถติ เอตฺถ –

‘‘จมฺมนิ ทีปินํ หนฺติ, ทนฺเตสุ หนฺติ กุญฺชรํ;

วาเลสุ จามริํ หนฺติ, สิงฺเคสุ สรโภ หโต’’ติฯ –

อธิกรณํฯ

[20-21] นจิรฏฺฐิติกการเณ กถิเต จิรฏฺฐิติกการณํ อตฺถโต วุตฺตปฏิปกฺขวเสน กิญฺจาปิ สิทฺธํ, ตถาปิ ตํ เถรสฺส วินยปญฺญตฺติยาจนาย โอกาสการณาธิปฺปายโต วินยปญฺญตฺติยาจโนกาสํ ปาเปตุํ ปุน ภควนฺตํ ‘‘โก ปน, ภนฺเต, เหตู’’ติ ปุจฺฉิฯ ภควาปิ ยาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตุกาโม พฺยากาสิฯ ‘‘อาสวฏฺฐานียา สงฺเฆ ปาตุภวนฺตี’’ติ ปุคฺคลสฺส สงฺฆปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํฯ อาทรตฺถวเสเนเวตฺถ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตนฺติ ยสฺมา เถโร ปุพฺเพ ราชคเห, สมฺปติ เวรญฺชายนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ กาจิ, ตสฺมา อาทเรน ปุนปฺปุนํ ยาจยมานํ ปสฺสิตฺวา สยมฺปิ ภควา อาทเรเนว ‘‘อาคเมหิ ตฺวํ สาริปุตฺตา’’ติ อาหฯ เตเนตํ ทีเปติ ‘‘มา ตฺวํ ปุนปฺปุนํ ยาจาหิ, สมฺปฏิจฺฉิตาว มยา เต ยาจนา, ปุพฺเพนนุ ตวยาจนํ สมฺปฏิจฺฉตาว มยา เอตฺตเก กาเล เอตฺตกานิ สิกฺขาปทานิ ปญฺญตฺตานิ, น ตาว เม สาวกานํ อาณาปาติโมกฺขุทฺเทสานุชานนกาโล สมฺปตฺโต, ตกฺกานุมานวเสน ตยา ‘เอตสฺส ภควา กาโล’ติ ปุนปฺปุนํ นิทฺทิสิยมาโนปิ เนส โส กาโล, กินฺตุ ตถาคโตว ตตฺถ กาลํ ชานิสฺสตี’’ติฯ ยสฺมา ปน ‘‘สิกฺขาปทปญฺญตฺติกาลโต ปภุติ อาณาปาติโมกฺขเมว อุทฺทิสิยตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ปาติโมกฺขุทฺเทสปฺปโหนกสิกฺขาปทเมว สนฺธายาหฯ ‘‘ตตฺถาติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนาเปกฺขํ ภุมฺมวจน’’นฺติ เอกเมว ปทํ วุตฺตํ ตสฺสา สิทฺธิยา อิตรสฺส สิทฺธิโตฯ ‘‘สาวกานํ วิสยภาวนฺติ อิมินา มหาปทุมตฺเถรวาโท ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํ, ตํ สุนฺทรํ วิยฯ สมฺมุเข ครหาฯ ปรมฺมุเข อุปวาโทฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อูนทสวสฺเสน…เป.… ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 75) อิทํ สิกฺขาปทํ ภควา พุทฺธตฺเตน ทสวสฺสิโก หุตฺวา ปญฺญเปสิ อูนทสวสฺสิกสฺส ตสฺส ตถา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อภาวโตฯ น ตทา อติเรกทสวสฺสิโกว ทสวสฺสิกานํ รตฺตญฺญุมหตฺตปฺปตฺติโต, ตสฺมา ตํ สิกฺขาปทํ เวรญฺชายํ วสฺสาวาสโต ปุพฺเพ ราชคเห เอว ปญฺญตฺตนฺติ สิทฺธํ, ตสฺมิํ สิทฺเธ สิทฺธเมว ‘‘ยาว น สงฺโฆ รตฺตญฺญุมหตฺตํ ปตฺโตติ วจนํ อิโต ปุพฺเพ ปฐมยาจนายปิ วุตฺต’’นฺติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ รตฺตญฺญุมหตฺตปฺปตฺตกาเล ‘‘ทฺเว สิกฺขาปทานี’’ติ คณนปริจฺเฉทวจนํ ปฐมยาจนาย วุตฺตวจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อญฺญถา รตฺตญฺญุมหตฺตปฺปตฺตกาเล ทฺเว เอว, น อญฺญนฺติ อาปชฺชติฯ

‘‘อถ โข อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺสา’’ติอาทิมฺหิ อยมาทิโต ปฏฺฐาย อตฺถวิภาวนา – อยํ กิรายสฺมา อสฺสชิตฺเถรโต ปฏิลทฺธํ เอกคาถามตฺตกํ ธมฺมปริยายํ นยสตสหสฺเสหิ วิเวเจนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา สาวกปารมีญาเณ ฐิโต ‘‘อโห วต มหานุภาโวยํ สทฺธมฺโม, โย วินาปิ ธมฺมสามินา ปรมฺมุขโต สุตมตฺเตปิ มยฺหํ มหนฺตํ คุณวิเสสํ ชเนสิ, สาธุ วตายํ สทฺธมฺโม จิรํ ติฏฺเฐยฺยา’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘กตเมสานํ นุ โข พุทฺธานํ ภควนฺตานํ…เป.… น จิรฏฺฐิติก’’นฺติ ตมตฺถํ, การณญฺจ อตฺตโน อคฺคสาวกญาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา ‘‘สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตนฺติอาทิจิรฏฺฐิติการณ’’นฺติ นิฏฺฐํ กตฺวา วินยปญฺญตฺติยาจโนกาสกรณตฺถํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิฯ ตโต ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเน วินยปญฺญตฺติยาจโนกาเส สมฺปตฺเต ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล, เอตสฺส สุคต กาโล’’ติ วินยปญฺญตฺติํ ยาจิฯ ตโต ภควา ตสฺสา ยาจนาย สมฺปฏิจฺฉิตภาวํ, ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล’’ติ วุตฺตกาลสฺส อกาลตํ, กาลสฺส จ อนญฺญวิสยตํ ทีเปนฺโต ‘‘อาคเมหิ ตฺว’’นฺติอาทิมาห, ตโต ภควา ตสฺส ยาจนํ, สตฺเตสุ การุญฺญตญฺจ ปฏิจฺจ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู อนุปชฺฌายกา อนาจริยกา อโนวทิยมานา’’ติอาทินา (มหาว. 64) นเยน เวปุลฺลมหตฺตตํ ปฏิจฺจ สตฺถา สาวกานํ อุปชฺฌายวตฺตาทีนิ วินยกมฺมานิ, ตทนุรูปสิกฺขาปทานิ จ ปญฺญเปสิฯ ตโต อนุกฺกเมน ทฺวาทสมวสฺสํ เวรญฺชายํ วสิฯ ตทา จ อายสฺมา สาริปุตฺโต สตฺถารา นิทฺทิฏฺเฐสุ จิรฏฺฐิติเหตูสุ ชาเตสุ ‘‘นวงฺคสตฺถุสาสนมหตฺตตา จ สมฺปติ ชาตา, วินยปญฺญตฺติ จ พหุตรา ชาตา, ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอเวโก น ตาว สาวกานํ อนุญฺญาโต, โส จ ปริสุทฺเธน สงฺเฆน กรียติฯ สงฺโฆปิ เอตรหิ ปริสุทฺโธ ปจฺฉิมกสฺส โสตาปนฺนตฺตา’’ติ จินฺเตตฺวา ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชานาเปตุกาโม ยตฺตเกหิ จ สิกฺขาปเทหิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส อนุชานียติ, ตตฺตกานํ ปญฺญตฺติยาจนปุพฺพงฺคมํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ ยาจนฺโต ปุพฺพุปฺปนฺนวิตกฺกสูจนปุจฺฉาวิสฺสชฺชนกฺกมวเสน ยาจโนกาเส สมฺปตฺเต ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ‘‘ยํ ภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปยฺยา’’ติ ปาติโมกฺขุทฺเทสปฺปโหนกสิกฺขาปทํ สนฺธายาห, อยมตฺโถ ภทฺทาลิสุตฺเตน (ม. นิ. 2.134 อาทโย) ทีเปตพฺโพ ฯ ตตฺถ หิ พหูสุ สิกฺขาปเทสุ ปญฺญตฺเตสุ, ปญฺญปิยมาเนสุ จ ‘‘น ตาว ภทฺทาลิ สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 2.145) วุตฺตํ อปญฺญตฺตํ อุปาทาย, ตถา อิธาปิ อปญฺญตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปริสุทฺธตฺตา สงฺฆสฺส สมฺปติ สาวกานํ อาณาปาติโมกฺขุทฺเทสํ นานุชานามีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิรพฺพุโท’’ติอาทิมาหฯ น หิ ปริสุทฺเธ สงฺเฆ โอวาทปาติโมกฺขุทฺเทสสฺส อนุทฺเทสการณํ อตฺถิ, ตสฺมิํ สติ อาณาปาติโมกฺขุทฺเทสานุชานนาธิปฺปายโตฯ ตถา จ โส ตโต อฏฺฐนฺนํวสฺสานํ อจฺจเยน อนุญฺญาโตฯ ยถาห ปาติโมกฺขฐปนกฺขนฺธเก (จูฬว. 386) ‘‘น ทานาหํ, ภิกฺขเว, อิโต ปรํ อุโปสถํ กริสฺสามิ…เป.… ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติฯ ยํ ปน อุปสมฺปทกฺขนฺธเก (มหาว. 129) ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อุปสมฺปาเทตฺวา เอกกํ โอหาย ปกฺกมิํสุ…เป.… โส ตสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตฺวา จิเรน อคมาสี’’ติ วตฺถุ อาคตํ, ตํ สุทินฺนวตฺถุโต ปรโต อุปฺปนฺนมฺปิ ตตฺถ ยถาธิการํ สโมธาเนตุํ วุตฺตํฯ ตถา ตตฺเถว ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรน สฺวาคตานิ โหนฺตี’’ติอาทินา (ปาจิ. 147; อ. นิ. 8.52; 10.33) องฺคานิปิ เวทิตพฺพานิฯ น หิ อาทิโต เอว อุภโตปาติโมกฺขานิ สิทฺธานีติฯ อปิจ อาทิโต ปฏฺฐาย อยมนุกฺกโม เวทิตพฺโพ, เสยฺยถิทํ – ราหุลกุมาเร อุปฺปนฺเน โพธิสตฺโต นิกฺขมิตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรํ กตฺวา สตฺตเม อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมิํ เอว สํวจฺฉเร กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชสิฯ อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาทสุตฺตฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.107 อาทโย) ‘‘อยญฺหิ อายสฺมา สตฺตวสฺสิกกาเล ภควนฺตํ จีวรกณฺเณ คเหตฺวา ‘ทายชฺชํ เม สมณ เทหิ, ทายชฺชํ เม สมณ เทหี’ติ ทายชฺชํ ยาจมาโน ภควตา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพาชิโต’’ติ จ วุตฺตํ, ตสฺมา ราหุลกุมารํ อารพฺภ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตีหิ สรณคมเนหิ สามเณรปพฺพชฺช’’นฺติ (มหาว. 105) วุตฺตตฺตา สรณคมนูปสมฺปทา ปฐมวสฺสพฺภนฺตเร เอว ปฏิกฺขิตฺตา, ญตฺติจตุตฺถกมฺมวเสน อุปสมฺปทา อนุญฺญาตาติ ปญฺญายติฯ อปิจ ราหุลวตฺถุมฺหิ ‘‘น, ภิกฺขเว, อนนุญฺญาโต มาตาปิตูหิ ปุตฺโต ปพฺพาเชตพฺโพ, โย ปพฺพาเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 105) สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตสฺมา อิโต ปุพฺเพปิ สิกฺขาปทานิ ปญฺญตฺตานีติ สิทฺธํฯ

สุตฺวา จ โย เหตุนิโรธมคฺคํ,

นิโรธุปายํ ปฏิวิชฺฌิ ขิปฺปํ;

ชาโตวเปกฺเขน อเสสเมตํ,

โลกํ วิปสฺสี สุคตคฺคสิสฺโสฯ

โส ธมฺมเสนาปติ อคฺคสิสฺโส,

สทฺธมฺมราชสฺส ตถาคตสฺส;

สยํ มุนินฺเทน ยสสฺส ปตฺโต,

อเนกโส โสฬสธา ปสตฺโถฯ

ตสฺมา หิ สิกฺขาปทพนฺธกาโล,

ญาตุมฺปิ โลเก อติภาริโยว;

ปเคว สิกฺขาปทภาวเภโท,

ปเคว อญฺโญ อุภยตฺถ ตตฺถฯ

ปจฺเจกพุทฺธา อปิ ตํ ทฺวยนฺตุ,

ญาตุํ น สกฺกาว ปเคว เนตุํ;

นิสฺสํสยํ ตตฺถ ตถาคโตว,

ชานิสฺสติจฺจาห ตถาคโตติฯ

อิจฺเจตมตฺถํ อิธ ภิกฺขุ ญตฺวา,

สิกฺขาปทานํ กมภาวเภทํ;

ญาตุํ สยํ โน น ปเร จ เนตุํ,

ปริเยสิตพฺโพ อิธ ยุตฺติมคฺโคฯ

ตตฺถ กมเภโท สิกฺขาปทานํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ภาวเภโท ตาว อุกฺขิตฺตกานุวตฺตนปจฺจยา ภิกฺขุ อนาปตฺติโก, ภิกฺขุนี ปน สมนุภฏฺฐา ปาราชิกา โหติฯ ปาราชิกาปตฺติปฏิจฺฉาทเน ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ, ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํฯ ทุฏฺฐุลฺลํ อาโรเจนฺตสฺส, ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส จ ปาจิตฺติยํฯ มหาสาวชฺชํ ปาราชิกํ อาโรเจนฺตสฺส, ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส จ ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํฯ อิจฺเจวมาทีหิ อภาวเภทสิกฺขาปทานํ อิธ ภาวเภเทน ยุตฺติปริเยสนํ สาธยมาโนปิ สิยา อนุมฺมาทวิฆาตภาคีติฯ เอตฺตาวตา สกลสฺสปิ วินยปิฏกสฺส วิตกฺกยาจนกาลกาลญฺญูการณผลปโยชเนหิ สตฺตหิ องฺเคหิ ปฏิมณฺฑิตํ นิทานมายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน นิทสฺสิตํ โหติฯ

ตตฺถ เถรสฺส วินยปญฺญตฺติยาจนเหตุภูโต วิตกฺโก นามฯ ตสฺเสว ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล’’ติอาทินา ปวตฺตา ยาจนา นามฯ รตฺตญฺญูเวปุลฺลลาภคฺคพาหุสจฺจมหตฺตปฺปตฺติ กาโล นามฯ สพฺพญฺญู เอว กาลญฺญู นามฯ อาสวฏฺฐานียานํ ธมฺมานํ ปาตุภาโว การณํ นามฯ ‘‘เตสํเยว อาสวฏฺฐานียานํ ธมฺมานํ ปฏิฆาตายา’’ติ วจนโต อาสวฏฺฐานียธมฺมปฏิฆาโต ผลํ นามฯ ‘‘ยถยิทํ พฺรหฺมจริยํ อทฺธนิยํ อสฺสา’’ติ วจนโต สาสนพฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺฐิติ ปโยชนนฺติ เวทิตพฺพํฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘วิตกฺโก ยาจนา กาโล, กาลญฺญู การณํ ผลํ;

ปโยชนนฺติ สตฺตงฺคํ, นิทานํ วินยสฺสิธา’’ติฯ

[22] อนฺติมมณฺฑลนฺติ อพฺภนฺตรมณฺฑลํฯ ตญฺหิ อิตเรสํ อนฺโต โหติ, ขุทฺทกมณฺฑลํ วาฯ อนุมติทานวเสน เตสํ ภิกฺขูนํ ทตฺวาฯ เตสํ พุทฺธานํ จาริกาย วิเนตพฺพา เวเนยฺยสตฺตาฯ โอจินนฺตา วิยาติ พหุปุปฺผํ คจฺฉํ มาลาการา จิรํ โอจินนฺติ, เอวํ พหุเวเนยฺเยสุ คามาทีสุ จิรํ วสนฺตา เวเนยฺยปุญฺญํ ปริหรนฺตา จรนฺติฯ สนฺตํ สุขํ, น เวทนาสุขํ วิย สปริปฺผนฺทํฯ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬติ เทวานํ วเสน วุตฺตํฯ มนุสฺสา ปน อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ โพธเนยฺยา อุปฺปชฺชนฺติฯ มหากรุณาย ธุวํ สตฺตสมวโลกนํฯ โอติณฺเณติ ปริสมชฺฌํ อาคเต, อาโรจิเต วาฯ เยน การเณน มยํ ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺมํ ทเทยฺยาม, ตํ กุโต สกฺกา ลทฺธุํฯ พหุกิจฺจา หิ ฆราวาสาติฯ ทุติยวิกปฺเป ตนฺติ เทยฺยธมฺมํฯ ‘‘ตุมฺเหหิ ตํ กุโต ลทฺธา’’ติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘ปฐมํ กิริยํ เปกฺขติ, ทุติยํ เทยฺยธมฺม’’นฺติ วทนฺติฯ อาจริโย ปน ‘‘ปฐมโยชนาย ยํ ทานปุญฺญํ, ตํ กุโต ลพฺภาฯ ปุญฺญนฺตรายพหุลา หิ ฆราวาสาติฯ ทุติยโยชนาย เตมาสพฺภนฺตเร ยมหํ ทเทยฺยํ, อติกฺกนฺตกาลตฺตา ตมหํ สมฺปติ กุโต ทเทยฺยนฺติ ทสฺเสตี’’ติ วทติฯ สีลาทิกุสลธมฺมสนฺทสฺสนาทิธมฺมรตนวสฺสํฯ

[23] ปตฺตุณฺณเทเส ปตฺตุณฺณํ ปฏวรํฯ มหายาคนฺติ มหาทานํฯ ปริปุณฺณสงฺกปฺปนฺติ เตมาสํ โสตพฺพํ อชฺช สุณินฺติฯ

ตตฺริทนฺติ อิทํ การณํฯ

อุปาลิ ทาสโกติ อาจริยปรมฺปรโตฯ พาหิรพฺภนฺตรนิทานํ, สิกฺขาปทานํ ปญฺญตฺติฏฺฐานสงฺขาตํ อาเวณิกนิทานญฺจ สนฺธายาห ‘‘นิทานสฺส ปเภททีปนโต’’ติฯ เถรวาทาทิ วตฺถุปฺปเภโทฯ สกาย ปฏิญฺญาย เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถาติอาทิ ปรสมยวิวชฺชนโตติอาทิฯ วิภงฺคนยเภททสฺสนโตติ ติสฺโส อิตฺถิโย ภูมฏฺฐํ ถลฏฺฐนฺติอาทิฯ เอตฺถาห – กิํ ภควโต มาราวฏฺฏนปฏิฆาตาย สตฺติ นตฺถีติ? อตฺถิ, ตถาปิสฺส ปจฺฉา อุปคุตฺตกาเล ปสาทเหตุตฺตา อธิวาเสติฯ เอตฺถ อุปคุตฺตาธิฏฺฐานํ วตฺตพฺพํฯ พุทฺธานํ อาจิณฺณนฺติ ทิชทสฺสเนน กิํปโยชนนฺติ เจ? มาราวฏฺฏนเหตุ พฺราหฺมณสฺส ปุญฺญนฺตราโยติ ปโยชนํฯ

ทิโชปิ โส มารมโนรถสฺส,

ภงฺคํ กโรนฺโต ชินปุงฺควสฺส;

สสฺสิสฺสสงฺฆสฺส อทาสิ ทานํ,

อเสสกํ กปฺปิยภณฺฑเภทํฯ

กิํ ภควา สสิสฺโส ตาว มหนฺตํ กปฺปิยภณฺฑํ อุพฺภณฺฑิกํ กตฺวา อคมาสีติ? น อคมาสิ, เตมาสิภาคิยํ ปน ปุญฺญราสิกํ เทยฺยธมฺมํ อปฺปฏิกฺขิปนฺโต พฺราหฺมณสฺส อุปายโต สตฺถา อทาสิฯ

ตทญฺญถา มารมโนรโถว,

ปูโร สิยา เนว ทิชสฺส ภิยฺโย;

ปาปํ มหนฺตํ อปิ ปาปุเณยฺย,

มิจฺฉาภิมาเนน ตถาคเต โสฯ

ตสฺมา ภควา อสฺสาทิยนฺโต ตํ เทยฺยธมฺมํ อปฺปฏิกฺขิปนฺโต อุปาเยน พฺราหฺมณสฺส ปุญฺญพุทฺธิํ กตฺวา, มารสฺส จ มโนรถวิฆาตํ กตฺวา อคมาสีติ, ‘‘อยํ นโย อฏฺฐกถํ วินาปิ ปาฬินยานุโลมโต สิทฺโธ’’ติ วทนฺติฯ กถํ? –

‘‘สตฺถา สสิสฺโส ยทิ อคฺคเหสิ,

ทิชสฺส ตํ จีวรมาทิโตว;

นาถสฺส โน วีสติวสฺสกาเล,

วิรุชฺฌเต ชีวกยาจนาปิ;

ตถาปิ สพฺพํ สุวิจารยิตฺวา,

ยุตฺตํ นยํ จินฺตยิตุํว ยุตฺต’’นฺติฯ

อิทานิ อายสฺมา อุปาลิตฺเถโร วินยปญฺญตฺติยา สาธารณนิทานํ ทสฺเสตฺวา สิกฺขาปทานํ ปาเฏกฺกํ ปญฺญตฺติฏฺฐานสงฺขาตํ นิทานมาทิํ กตฺวา ปุคฺคลปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺติวิภาคาปตฺติเภทนฺตราปตฺติอาทิกํ นานปฺปการํ วิธิํ นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข ภควา เวรญฺชายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา’’ติอาทิมาหาติฯ อิธ ฐตฺวา –

สิกฺขาปทาน สพฺเพสํ, กมเภทํ ปกาสเย;

ตสฺมิํ สิทฺเธ นิทานานํ, กมสิทฺธิ ยโต ภเวฯ

ตตฺถ สพฺพสิกฺขาปทานํ ยถาสมฺภวํ เทสนากฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม อุปฺปตฺติกฺกโมติ จตุพฺพิโธ กโม ลพฺภติฯ ตตฺถ ภควตา ราชคเห ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชานนฺเตน ปาติโมกฺขุทฺเทสสฺส โย เทสนากฺกโม อนุญฺญาโต, ตํ เทสนากฺกมมนุโลเมนฺโต อายสฺมา มหากสฺสโป ปฐมํ ปาราชิกุทฺเทสํ ปุจฺฉิ, ตทนนฺตรํ สงฺฆาทิเสสุทฺเทสํ, ตโต อนิยตุทฺเทสํ วิตฺถารุทฺเทสญฺจ ปุจฺฉิตฺวา ตทนนฺตรํ ภิกฺขุนีวิภงฺคญฺจ เตเนว อนุกฺกเมน ปุจฺฉิ, นิทานุทฺเทสนฺโตคธานญฺจ สรูเปน อนุทฺทิฏฺฐานํ ปุจฺฉนตฺถํ ขนฺธเกปิ ปุจฺฉิฯ เอเตน จ ขนฺธเก ปญฺญตฺตา ถุลฺลจฺจยา สงฺคหิตา โหนฺติฯ ปุจฺฉิตานุกฺกเมเนว อุปาลิตฺเถโร ตํ สพฺพํ สาปตฺติเภทาทิกํ เทเสนฺโต ถุลฺลจฺจยทุพฺภาสิตอาปตฺติสมุฏฺฐานาทิทีปกํ อนฺโตกตฺวา เทเสสิ, อยเมตฺถ เทสนากฺกโมฯ อุภโตวิภงฺคขนฺธกโต ปน อุจฺจินิตฺวา ตทา ปริวารปาฬิ วิสุํ กตาฯ อิมเมว นยํ สนฺธาย อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘เอเตเนว อุปาเยน ขนฺธกปริวาเรปิ อาโรเปสุ’’นฺติอาทิ (ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา)ฯ อปิจ ปาฬิยา ‘‘เอเตเนวุปาเยน อุภโตวินเย ปุจฺฉิฯ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ อายสฺมา อุปาลิ วิสฺสชฺเชสี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตสฺมา มหากสฺสโป อุภโตวิภงฺเค เอว ปุจฺฉิฯ วิสฺสชฺเชนฺโต ปน อายสฺมา อุปาลิ นิวรเสสํ เทเสนฺโต ขนฺธกปริวาเร อนฺโตกตฺวา เทเสสิฯ ตทา จ ขนฺธกปริวารปาฬิ วิสุํ กตาติ อยํ เทสนากฺกโมฯ ยทิ เอวํ นิทานุทฺเทโส ปฐมํ เทเสตพฺโพติ เจ? น, ตทสมฺภวโตฯ โส หิ ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติอาทินา (มหาว. 134) นเยน ปวตฺตตฺตา ปฐมํ สิกฺขาปทสงฺคหิตาสุ อาปตฺตีสุ อทสฺสิตาสุ น สมฺภวติฯ ‘‘ยานิ มยา ภิกฺขูนํ ปญฺญตฺตานิ สิกฺขาปทานิ, ตานิ เนสํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชาเนยฺย’’นฺติ วจนโต สิกฺขาปทาเนว ปฐมํ เทเสตพฺพานีติ ปาราชิกุทฺเทสกฺกโม สมฺภวติฯ

ปาราชิกุทฺเทสาทิสงฺคหิตานํ อาปตฺติอกุสลานํ ยโถฬาริกกฺกเมน ปหาตพฺพตฺตา ปหานกฺกโมเปตฺถ สมฺภวติฯ อุปสมฺปนฺนสมนนฺตรํ ‘‘ตาวเทว จตฺตาริ อกรณียานิ อาจิกฺขิตพฺพานี’’ติ (มหาว. 129) วจนโต ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ (ที. นิ. 1.193) วจนโต จ ยถา ครุกํ อาจิกฺขณํ สิกฺขเนน ปฏิปตฺติกฺกโมเปตฺถ สมฺภวติ, เอวมิเมหิ ตีหิ กเมหิ เทเสตพฺพานมฺเปเตสํ สิกฺขาปทานํ ยถาสมฺภวํ อุปฺปตฺติกฺกโม สมฺภวติฯ ตถา หิ ยํ ยํ สาธารณํ, ตํ ตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ อุปฺปนฺเน เอว วตฺถุสฺมิํ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ฉนฺทโส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ ภิกฺขุนีนมฺปิ ปญฺญตฺตํฯ อญฺญถา ตํ ภิกฺขุนีนํ อนุปฺปนฺนปญฺญตฺติ สิยาฯ ตโต ‘‘อนุปฺปนฺนปญฺญตฺติ ตสฺมิํ นตฺถี’’ติ (ปริ. 247) ปริวาเร เอตํ วจนํ วิรุชฺฌติ, เอตฺตาวตา ปุริเมน กมตฺตเยน ปฐมํ เทเสตพฺพตํ ปตฺเต ปาราชิกุทฺเทเส ปฐมุปฺปนฺนตฺตา เมถุนธมฺมปาราชิกํ สพฺพปฐมํ เทเสตุกาโม อุปาลิตฺเถโร ‘‘ตตฺร สุทํ ภควา เวสาลิย’’นฺติ เวสาลิเมว ปาเปตฺวา ฐเปสิฯ อญฺญถา พาราณสิยํ ปญฺญตฺตานํ ‘‘น, ภิกฺขเว, มนุสฺสมํสํ ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 280) เอวมาทีนํ เทสนาธิปฺปาเย สติ พาราณสิํ ปาเปตฺวา ฐเปยฺยาติฯ

อพฺภนฺตรนิทานกถา นิฏฺฐิตาฯ

เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. ปาราชิกกณฺโฑ

1. ปฐมปาราชิกํ